نخستین خبرگزاری شـعر و ترانه ایـران
به گزارش خبرگزاری شعر ایران-تارنا: این مقاله که به‌صورت اختصاصی توسط استاد جمال بیگ برای تارنا ارائه شده است، به بررسی یکی از مهم‌ترین تکنیک‌های به‌کاررفته در شعر فراگفتاریک، یعنی واگردهای نوستالژیک می‌پردازد. این تکنیک نه‌تنها در سطح زبانی و ساختاری عمل می‌کند، بلکه با بازتعریف باورهای اجتماعی و سنت‌های فکری، زمینه‌ای برای نقد و تأویل تازه مفاهیم گذشته فراهم می‌آورد. در این مقاله، نویسنده ابتدا مفهوم واگرد نوستالژیکی را توضیح داده و سپس با تحلیل نمونه‌هایی از اشعار خود، نحوه عملکرد این تکنیک را تشریح می‌کند.
واگرد نوستالژیک؛ از تکرار به تخریب و بازسازی
واگرد نوستالژیکی، نوعی تغییر عمدی در الگوهای آشنا و سنتی زبان است که نه‌تنها موجب عادت‌زدایی زبانی می‌شود، بلکه خواننده را به بازاندیشی در معانی مستقر و پذیرفته‌شده وامی‌دارد. این تکنیک در حوزه‌هایی چون ضرب‌المثل‌ها، احکام اجتماعی، و کلیشه‌های فکری به کار می‌رود و در واقع، شاعر فراگفتاریک با ایجاد تغییر در این ساختارهای ریشه‌دار، به شکستن چارچوب‌های تثبیت‌شده و بازتعریف مفاهیم فرهنگی می‌پردازد.
در سنت عامیانه، ضرب‌المثل‌ها و احکام اجتماعی، اغلب به‌عنوان حقایقی تغییرناپذیر و قطعی پذیرفته شده‌اند، اما در شعر فراگفتاریک، این جملات از درون تخریب و دگردیسی می‌یابند تا تناقض‌ها، پوچی‌ها، یا ابعاد نادیده‌گرفته‌شده آن‌ها آشکار شود.
پیوند نظری واگرد نوستالژیکی با ساختارشکنی ژاک دریدا
برای فهم بهتر این تکنیک، می‌توان آن را در چارچوب نظریه دکونستراکسیون (ساختارشکنی) ژاک دریدا بررسی کرد. دریدا معتقد بود که زبان نه‌تنها ابزار انتقال معناست، بلکه خودش نیز معانی و ساختارها را تولید می‌کند. این ساختارها، که بر پایه رابطه‌های زبانی درون‌متنی شکل می‌گیرند، نه ثابت‌اند و نه پایدار. به همین دلیل، آنچه روزی معنای قطعی داشته، در خوانش‌های جدید می‌تواند متحول شود و به چالش کشیده شود.
ضرب‌المثل‌ها به‌عنوان نمادهای فرهنگی، می‌توانند از این منظر مورد واگرد قرار گیرند. در یک جامعه، می‌توان با تکنیک واگرد، ضرب‌المثل‌هایی چون «دست بالای دست بسیار است»را مورد چالش قرار داد و نشان داد که این باور، نه‌تنها باعث تقویت عدالت اجتماعی نمی‌شود، بلکه می‌تواند به بازتولید نابرابری‌های قدرت در ساختار اجتماعی بینجامد.
احکام اجتماعی و باورهای سنتی، چنان در بطن زیست فرهنگی گنجانده شده‌اند که اغلب، بدون آنکه مشروعیت‌شان مورد پرسش قرار گیرد، پذیرفته می‌شوند. اما دریدا معتقد است که این ساختارها، از طریق تحلیل زبانی و مواجهه با تناقض‌های درونی خود، قابل واگرد و نقد هستند.
نمونه‌هایی از واگرد نوستالژیک در شعر جمال بیگ
جمال بیگ، با استفاده از این تکنیک، ضرب‌المثل‌ها و باورهای عامیانه را به گونه‌ای بازآفرینی می‌کند که نه‌تنها خواننده را به چالش می‌کشد، بلکه تصویری انتقادی و هجوآمیز از مفاهیم جاافتاده ارائه می‌دهد،برای نمونه، در این بیت:
از این ستون / به آن ستون / فرج نیست
وقتی پای همین ستون‌ها / سال‌هاست که ایستاده‌ایم
در اینجا، ضرب‌المثل سنتی «از این ستون به آن ستون، فرج است» که به امیدواری در شرایط سخت اشاره دارد، معکوس شده و معنای آن وارونه گردیده است. شاعر نشان می‌دهد که ایستایی و رکود، فراتر از امیدهای واهی‌ای است که فرهنگ عامیانه تبلیغ می‌کند.
در نمونه‌ای دیگر، شاعر با واگردی خلاقانه، ضرب‌المثل معروف را دگرگون می‌سازد:
این بار بیاییم / پاییز را آخر جوجه‌ها بشماریم
در اینجا، به جای پذیرش این باور که «نتیجه را باید در انتها دید»، مخاطب با یک تغییر زاویه دید روبه‌رو می‌شود که موجب بازتفسیر مفهوم زمان و سرنوشت می‌شود.
واگرد اجتماعی و نقد مفاهیم کلیشه‌ای
واگردهای نوستالژیک، تنها در حوزه زبان و ضرب‌المثل‌ها باقی نمی‌مانند، بلکه به نقد ساختارهای اجتماعی، ایدئولوژیک و اقتصادی نیز می‌پردازند. در شعر زیر، جمال بیگ، یکی از کلیشه‌های رایج را دگرگون کرده و از زاویه‌ای تازه به آن می‌نگرد:
گور پدر ننه‌ی دنیا
وقتی دیگر هیچ دندانی نمی‌دهد
ما هنوز دنبال نان می‌گردیم
عبارت عامیانه «گور پدر دنیا»که نشان‌دهنده بی‌اعتنایی به مشکلات جهان است، با افزودن «ننه‌ی دنیا»، نه‌تنها لحن طنزآمیز پیدا کرده، بلکه رویکردی انتقادی به وابستگی و امیدهای واهی ارائه داده است.
بررسی تاریخی واگرد در شعر فراگفتاریک
واگردهای تاریخی، یکی از مؤلفه‌های اساسی در شعر فراگفتاریک هستند که باعث می‌شوند **مرز میان گذشته و حال درهم تنیده شود**. جمال بیگ، در یکی از اشعار خود، این تکنیک را با ارجاع به نظریه **فرگشت داروین** و موقعیت انسانی در دنیای معاصر به کار برده است:
هی می‌خواهم به داروین شک کنم
اما بعضی از بعضی‌ها / نمی‌گذارند که!!!
آنقدر که این طناب‌بازهای معاصر
با چهار دست و پا
طوری راه می‌روند
روی سیم‌های تیر برق
که بوزینه شرف دارد
در اینجا، واگرد تاریخی و اجتماعی به‌طور همزمان به کار گرفته شده است. از یک‌سو، شک به نظریه داروین مطرح شده که خود نوعی پارادوکس در برابر رفتارهای اجتماعی انسان‌ها ایجاد می‌کند و از سوی دیگر، واگرد طنزآمیز، جایگاه انسان مدرن را زیر سؤال می‌برد.
جمع‌بندی: واگرد نوستالژیک به‌عنوان نقد فرهنگی
واگردهای نوستالژیک در شعر فراگفتاریک، نه صرفاً ابزاری زبانی برای بازی با کلمات، بلکه روشی برای نقد عمیق مفاهیم اجتماعی، باورهای تاریخی و کلیشه‌های فرهنگی است. این تکنیک، با به چالش کشیدن قطعیت‌ها و وارونه‌سازی انگاره‌های مستقر، مخاطب را به خوانش تازه‌ای از گذشته و حال دعوت می‌کند.
در شعر جمال بیگ، این واگردها، از طریق تغییر ضرب‌المثل‌ها، بازآفرینی نمادهای تاریخی و مواجهه انتقادی با مفاهیم اجتماعی، به یکی از عناصر کلیدی در ساختار شعر فراگفتاریک تبدیل شده‌اند. به بیان دیگر، واگرد نوستالژیک، نه‌تنها خاطره‌ها را بازسازی می‌کند، بلکه آن‌ها را در پرتو تفسیری جدید، نقد و دگرگون می‌سازد.
اتمام مقاله/
برچسب ها: جمال بیگ انجمن ادبی فراگفتار مقاله ادبی
