مربع یاکوپسن: ورود هوش مصنوعی به نظریه‌های ارتباطی ادبیات

به گزارش خبرگزاری شعر ایران-تارنا:با گسترش فناوری‌های نوین و ظهور هوش مصنوعی، بسیاری از مفاهیم سنتی در علوم انسانی و به‌ویژه در حوزه ادبیات دچار تغییرات اساسی شده‌اند. یکی از نظریه‌های کلیدی در این زمینه، مدل ارتباطی مثلث یاکوپسن است که ارتباط میان مولف، مخاطب و متن را تبیین می‌کند. اما با ورود هوش مصنوعی به دنیای ادبیات، این ساختار کلاسیک دیگر قادر به توضیح پیچیدگی‌های جدید نیست. در این مقاله که به‌طور اختصاصی توسط جواد شکری‌زاده برای خبرگزاری «تارنا» نوشته شده، با معرفی مدل جدید «مربع یاکوپسن»، به بررسی نحوه تأثیرگذاری هوش مصنوعی بر این سه راس و تبدیل آن به یک عنصر چهارم می‌پردازیم. این مدل، که ارتباطی داینامیک و چندوجهی را در دنیای دیجیتال ترسیم می‌کند، می‌تواند راهی برای درک تحولات ادبیات معاصر و آینده‌ای که انسان و ماشین در آن در تعامل هستند، باشد.

جواد شکری زاده:

رومن یاکوپسن در سال ۱۸۹۶ متولد شد و در سال ۱۹۸۲ از دنیا رفت. رومن یاکوپسن زبان‌شناس و نظریه‌پرداز مهم ادبی روسی از بنیانگذاران مکتب زبان‌شناسی پراک بود که مهم‌ترین نظریه ادبی او، نظریه ارتباط مثلث یاکوپسن را مطرح کرد.

مدل کلاسیک مثلث یاکوپسن ارتباط زیر را بین اعضای مثلث بیان می‌کند:

1.فرستنده (گوینده یا همان مولف) که نقش عاطفی دارد.

2.گیرنده (شنونده مخاطب) که نقش کوششی دارد.

3.متن

متن در وسط مولف و مخاطب قرار دارد که شامل 6 عنصر اساسی است:

تماس

بافت

رمزگان

پیام

عاطفی

ترغیبی

کارکرد تماس: ارتباطی است یعنی گوینده می‌خواهد با مخاطب ارتباط برقرار کند.

کارکرد بافت: ارجاعی است یعنی جهت‌گیری به سمت متن است.

کارکرد رمزگان: فرازبانی است که طبق نظریه ارکیونی که نقدی بر یاکوپسن هم می‌کند، زبان شعر یا متن در گوینده به صورت درونی رمزگذاری شده که مخاطب ابتدا به صورت بیرونی و بعد به صورت درونی رمزگشایی می‌کند.

کارکرد پیام: ادبیت است یعنی شعر باید حالت پیام‌رسانی محض نداشته باشد بلکه جنبه ادبی و زیباشناسی داشته باشد.

کارکرد عاطفی: بر احساسات و عاطفه فرستنده تمرکز دارد.

کارکرد ترغیبی: این کارکرد بر گیرنده و کوشش او دلالت دارد.

هرچند که نقدهای مختلفی بر مثلث یاکوپسن توسط زبان‌شناسانی مثل ارکیونی شده است، ولی همه نقدها حول محور این سه رأس یعنی مولف، مخاطب، متن انجام شده است، ولی همچنان نظریه مهم در نقدهای ادبی ساختارمند است.

تا اینجای مقاله معرفی آشنایی با نظریه ارتباط یاکوپسن بود که یکی از مهم‌ترین نظریه‌های ساختار می‌باشد. آنچه امروز و آینده باید به آن توجه کرد، ورود هوش مصنوعی به عنوان یک عنصر بیگانه از بیرون است. چرا که چه بخواهیم و چه نخواهیم، هوش مصنوعی در تمامی سه رأس حضور پیدا می‌کند و به فرزندخوانده این خانواده سه نفره تبدیل می‌شود.

به شکلی که نه تنها عنصر ضعیف نیست، بلکه در آینده و نسل‌های پیشرفته‌تر به رقابت سنگین با سه عنصر خواهد پرداخت. یعنی در ضمن اینکه نقش کمک‌کننده دارد، نقش عملکردی بالایی دارد. ناخودآگاه این ساختار مجبور است این هوش مصنوعی را وارد خانواده سه نفره بکند و تشکیل خانواده‌ای با چهار عنصر دهد. از این رو، مثلث یاکوپسن از این به بعد می‌تواند به شکل مربع یاکوپسن یا اسم جدیدی مثل مربع جاکوپسن بیان شود.

نکته مهم این است که هوش مصنوعی نه تنها بخشی از مربع نیست بلکه بر سه جزء دیگر تأثیرگذار بوده و به صورت دیالکتیکی با توجه به میزان به‌کارگیری هر کدام از سه موارد، یعنی به‌کارگیری مولف در تولید متن، به‌کارگیری مخاطب در درک و نقد متن، حتی در سطحی بالاتر تولید متنی مستقل با تمامی ضعف‌های امروزی که در آینده مرتفع خواهد شد، به رقابت با انسان خواهد پرداخت. پس نقش مهمی در این ساختار سه‌گانه پیدا کرده و عملاً عنصر مهمی از سه‌گانه خواهد بود. که لاجرم منجر به شکستن این ساختار سه‌گانه و تبدیل آن به مربع یاکوپسن یا هر اسم امروزی که بتوان خطاب کرد، خواهد شد.

حتی هوش مصنوعی می‌تواند در مرکز این سه رأس باشد چون با هر سه رأس در تعامل است. مگر اینکه ما بخواهیم کاملاً سنتی با دنیای امروز برخورد کنیم و متنی کاملاً طبیعی و خالص انسانی تولید کنیم. هرچند که چنین متن‌های خالصی ستودنی است، ولی با توجه به رسوخ هوش مصنوعی در جامعه امروز و فردا نمی‌توان آن خلوص را حفظ کرد. گویا انسان آینده باید بتواند از این به بعد با این خانواده چهار نفره گفتگو کند.

موضوعی که باید توجه کرد در آینده‌ای نه چندان دور، هوش مصنوعی نه به‌عنوان ابزار بلکه به‌عنوان عامل نیمه مستقل خواهد بود. در مربع یاکوپسن، AI می‌تواند همزمان متن تولید کند (مؤلف)، متن را تحلیل کند (مخاطب)، و متن را بازنویسی کند (تغییر در متن). این سیالیت نقش‌ها نیاز به مدل چهاروجهی را توجیه می‌کند.

این مقاله با معرفی «مربع یاکوپسن»، هوش مصنوعی را به‌عنوان رأس چهارم این سیستم مطرح می‌کند که نه تنها نقش‌های سنتی را دگرگون می‌سازد، بلکه خود به‌عنوان مؤلف، مخاطب، و واسطهٔ متنی عمل می‌نماید.با تحلیل نمونه‌های عینی شعر و متون ادبی تولیدشده توسط هوش مصنوعی، نقدهای الگوریتمی، و متون ویرایش‌شده با AI، نشان می‌دهد که هوش مصنوعی:

کارکردهای شش‌گانهٔ یاکوپسن (عاطفی، ترغیبی، ارجاعی، فرازبانی، متنی، و ارتباطی) را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

مرزهای سنتی مؤلف/مخاطب را با چالش مواجه می‌سازد (مثلاً در پدیدهٔ «مؤلف جمعیِ الگوریتمی»).

ادبیت را به سمت معیارهای جدیدی سوق می‌دهد که ترکیبی از زیبایی‌شناسی انسانی و الگوهای داده‌محور است.

نکات کلیدی:

الف) در سطح خرد:

ظهور "سوژه‌های ادبی ترکیبی" (Human-AI Hybrid Agency)

تحول در مفهوم authorship از فردی به جمعی الگوریتمی

شکل‌گیری "گفتمان‌های چندسرعتی" در تولید و دریافت متن

ب) در سطح کلان:

گذار از ادبیات انسان‌محور به ادبیات شبکه‌ای (Networked Literature)

ظهور "اقتصاد توجه جدید" در فضای ادبی دیجیتال

تغییر پارادایم از "مرگ مؤلف" به "تولد مؤلف توزیع‌شده"

مدل پیشنهادی (مربع جاکوپسن):

این پژوهش با گسترش مدل کلاسیک، "چهارضلعی ارتباط ادبی" را پیشنهاد می‌دهد که شامل:

مؤلف انسانی (زیسته‌محور)

عامل الگوریتمی (داده‌محور)

متن هوشمند (پویا و انطباق‌پذیر)

مخاطب شبکه‌ای (جامعه‌ی انسانی-ماشینی)

این پژوهش استدلال می‌کند که پذیرش «مربع یاکوپسن» نه تنها یک به‌روزرسانی نظری، بلکه پاسخی ضروری به تحولات پارادایمی در ادبیات دیجیتال است. نتایج این مطالعه می‌تواند چارچوبی برای تحلیل انتقادی متون عصر هوش مصنوعی و بازتعریف مفاهیمی چون خلاقیت، اصالت، و دریافت ادبی ارائه دهد.

تحلیل و توسعه نظریه "مربع یاکوپسن" با رویکردی آینده‌نگرانه:

بازتعریف مدل ارتباطی در عصر هوش مصنوعی

این مدل نه تنها ساختار کلاسیک یاکوپسن را گسترش می‌دهد، بلکه پیچیدگی‌های ادبیات دیجیتال معاصر را نیز پوشش می‌دهد.

ویژگی‌های منحصر به فرد مدل پیشنهادی

عاملیت دوگانه هوش مصنوعی:

• هم به‌عنوان ابزار (وسیله ارتباط)

• هم به‌عنوان فاعل مستقل (مولد معنا)

تعامل پویای چهاروجهی:

• رابطه دیالکتیکی بین تمام رئوس

• امکان جابجایی نقش‌ها در شرایط مختلف

پیامدهای نظری مهم

بازتعریف ادبیت:

معیارهای جدید زیبایی‌شناسی در متون انسان-ماشین

ظهور "ادبیات الگوریتمی" با ویژگی‌های منحصر به فرد

تحول در مفهوم مولفگری:

از مؤلف فردی به "مؤلف جمعی هوشمند"، که این موضوع بازتعریف جدیدی از مرگ مولف رولان بارت می‌دهد.

چالش در مفاهیم اصالت و خلاقیت

تغییر در دریافت ادبی

شکل‌گیری "مخاطب هیبریدی" (ترکیب ادراک انسانی و تحلیل ماشین)

هاراوی با مفهوم سایبورگ، مرزهای ثابت بین انسان/حیوان، انسان/ماشین، و جسم/ذهن را زیر سؤال می‌برد. به باور او:

دیالکتیک جدید: هوش مصنوعی و فناوری، ما را از «طبیعت محض» به «هیبریدهای تکنو-انسانی» تبدیل کرده است.

این چهار رأس مدام در حال گفتگو و دیالوگ با یکدیگر هستند که باید توانایی‌های خود را نشان دهند وگرنه مرگ تدریجی مولف، مخاطب، متن اتفاق خواهد افتاد. نوع همزیستی در این مربع همیشه مسالمت‌آمیز نیست بلکه رقابت زیرکانه بین انسان و هوش مصنوعی است. یعنی اگر انسان بتواند با هوش طبیعی خود از هوش مصنوعی بهره‌وری کند، می‌تواند موجب ارتقا و رشد خود شود.

ولی اگر در دریافت‌های ذاتی هنر خود را تسلیم هوش مصنوعی کند، باید مرگ خود را اعلام کند. چه بپذیریم و چه نپذیریم، امروز و در آینده تولید محتواهای ما در داخل این چهارچوب اتفاق خواهد افتاد یعنی مولف، متن، مخاطب، هوش مصنوعی.

این مقاله مقدمه‌ای برای بهبود و پویایی ساختار سنتی مثلث یاکوپسن و تبدیل آن به مربع هوشمند یاکوپسن یا هر نام جدیدی مثل جاکوپسن می‌باشد که نیاز به کمک و یاری راهنمایی‌ها، اصلاح، و تکمیل شما استادان، ادیبان و شاعران برای ارائه تئوری جدید دارد.

منابع:

لازم به ذکر است که منابع فقط در مورد نظریه‌های ادبی و هوش مصنوعی است، ارائه مدل هوشمند مربع یاکوپسن که اصل موضوع مقاله است، موضوعی است که بنده در مورد آن فکر کردم و محضر عزیزان ارائه می‌دهیم. جستجوهای زیادی کردم، حداقل بنده چیزی به این اسم و مدل ارتباطی نیافتم.

درس گفتارهای گروس عبدالملکیان.

زبان‌شناسی نوین در غرب»، ترجمه علی‌محمد حق‌شناس

Jakobson, Roman (1960), Style in Language, edited by Thomas Sebeok, Cambridge: The MIT Press

منابع پایه‌ای درباره مدل یاکوپسن (با تأکید بر گسترش‌پذیری آن)

Jakobson, R. (1960). "Linguistics and Poetics".

منبع اصلی که نشان می‌دهد مدل یاکوپسن ذاتاً برای بسط طراحی شده بود.

Waugh, L. (2020). "Roman Jakobson’s Theory of Communication: New Perspectives".

تحلیل امکان‌پذیری گسترش مدل کلاسیک در عصر دیجیتال.

منابع درباره هوش مصنوعی به عنوان مؤلف/مخاطب

Hertzmann, A. (2022). "Can Computers Create Art?".

بحث فلسفی درباره جایگاه AI در فرآیند خلاقیت.

Clark, E. et al. (2023). "The Role of AI in Literary Interpretation".

نقش سیستم‌های NLP در تحلیل متن از دیدگاه دریافت‌گرایی.

منابع نظریه‌پردازی‌های معاصر درباره مدل‌های ارتباطی جدید

Hayles, N.K. (2021). "Posthuman Communication Models".

اتمام مقاله/