نقدی بر مجموعه شعر «دریای تهران ماهی ندارد»

به گزارش خبرگزاری شعر ایران-تارنا:مجموعه شعر آزاد «دریای تهران ماهی ندارد» اثر حانیه فراهانی، که به همت نشر مروارید منتشر شد به صورت اختصاصی به قلم محمود محمود معتقدی مورد نقد و بررسی قرار گرفت.

محمود معتقدی

بی گمان از نظر ادبیات دنیای شاعرانگی همواره خود فرصتی است برای دوباره دیدن جهان و پیدا کردن واژه ها و سطرهای خفته در هیاهوی باد از آنچه که در چشم انداز شعر در پیوند با اندیشه و زبان که به شیوهای در هدایت هم به صحنه می آیند. همانا شعر صید لحظه های خفته از درون روایت هاست، که گاه در پسند با واقعیت های بیرونی و زمانی هم در جهت آنچه که در بیرون از جهان میگذرد نگاه شاعر را به واگویی تازهای از فضاهای شاعرانگی فرا میخواند، چرا که ذهن و زبان در آرایه ای از هستی شناسی تا فضاهای زیبایی شناسانه از وقایع و اتفاق های نگفته ای، به بیانی استعاری و گاه سیال و لغزنده با تو سخن میگوید. به عبارت دیگر صدای این روایت های شاعرانه در چشم انداز شکست و دو گریز از جان و جهان مخاطب در اینجا و آنجا. شعر با شاعر پچ پچی دارد و همواره از چیزهایی دور و نزدیک، از زندگی تا زیستن و به بهانه های مختلف از آمدن . ماندن تا رفتن و نیز هویتهای خاصی به قصه پردازی و تداعی های ساختارمند به شیوهای موجز راه پیدا میکند.

شاعر پیوسته به کمک یافته ها و حافظه های دور و نزدیک از خاطره ها و شرایط پیش رو به رویکردی کلیدی با کمک همنشینی واژه ها به ساماندهی فرصت های شاعرانگی دست مییابد. البته جایگاه زبان از مرزهای روزمرگی عبور میکند و به گونه ای دیگر به حادثه های شعری نزدیک و نزدیکتر میشود. بی شک در این گذرگاه حس تازهای به میدان گفتمان شاعرانگی گُرده عوض میکند و نوعی نشانه شناسی از یافته های ذهنی و زبانی شاعر به کمک روحیه جستجوگرانه او را در موقعیتی تازه و کوششی نو فرا میخواند؛ لذا چشم انداز این سرچشمه ها و زیر ساختهای شعری مدام در حال تکثیر و به عبارتی به تک صدایی و چند صدایی در سروده ها می انجامد؛ بنابراین آنچه که در گذر زمان و مکان اتفاق میافتد، به تدریج از نظر شاعر دور و دورتر میشود. در این کشف درونی شعر خود شروع دیگری از حضور کلمات را به نمایش میگذارد و به درستی این اتفاق شاعرانه با بهره گیری از آرایه های شکلی و محتوایی به ناکجا آباد سیال لحظه ها آشکار و پنهان پا میکوبد و آنچه به میدان می آید، بازتاب سایه سار رنجها و شادیهایی است که انسانها را به دنبال هم میکشاند؛ بنابراین آنچه به تولد شعر می انجامد با همه بودنها و نبودنهایش در این منظومه ادبی پیوسته از حضور به گونه ای خاص به کمک ذهن و زبان شاعر یاد میکند و این نقطه شروع دیگری است.

.۲ مطلب از این قرار است و اما ببینیم که در مجموعه شعر دریای تهران ماهی ندارد. حانیه فراهانی پی آنچه که از زایش شعر پیش از این گفته شد به راستی چه اتفاقی افتاده است؟

پلنگی زخمی بودم در آینهی حمام چهل ساله

در آینهی آسانسور بیست و پنج ساله 

و تو سربازی که هر ماه 

در صندوق پست 

میان نامه ها بر میگشت»

 (بربادرفته / ص ۲۲)

گفتنی است که شاعر در این مجموعه سعی دارد بیش از هر چیزی از مقوله دانش نشان دادن واقعیت و فرا واقعیت در بستر نوعی از روایت ها و شکار لحظه ها، مخاطب را به قصه های شاعرانه و تجربه های شکلی و محتوایی بکشاند، در این میانه دنیای زبانی شعر دارای حرکتی ساده و به گونه ای آزاد از منظری به منظری دیگر با صدای اشیا، آدمها، مکانها و اتفاق های انسانی در همنشینی واژه ها و سطرها به فرصتی فراهم و به شکلی از تصویرگرایی نزدیک و نزدیکتر کند، به عبارت دیگر شاعر به «گفتمان با آن دیگری به روایت اول شخص ایستاده است و سعی دارد به درون خود زندگی خم شود و در نمایش واژه ها در دریای تهران ماهی ندارد با حس و دریافتی منحصر به فرد به جست وجو بپردازد.

اینجا همه چیز به گذشته بر می گردد

حرف های من 

دلتنگی های تو

سلفیها و نشت گاز آشپزخانه

تنها چیزی که در هال است

کاناپه ای لاکی رنگ

با دستهای روزنامه از آن صبح...

(جاسمین غمگین / ص ۳۹)

به راستی این همه حضور اشیا درون یک زندگی از چه واقعیت ها و نشانی هایی سخن میگوید؟!

نگاه شاعر ریشه در کجای سنت و مدرنیته این روزگار دارد؟!

انگار حواس شاعر برای کشف عشق، مرگ، نبودن و بودن مدام در حال تکثیر است. نغمه های عزیمت وی تو گویی به همه گفته ها و نگفته های جاری و خودخوری های زندگی است که در کار شعر امروز پیام های آشنا با خود دارد. یک پیام نمادین همراه دریای تهران ماهی ندارد است که شاعر اندیشه و امواج را در مخاطب به میدان سرنوشت، درست در اینجا و اکنون می آورد. شاعر به نوعی شاعرانه از درون تا بیرون جهان در جستجوی حقیقتی دشوار است، با این پرسش بنیادین که انسان، عقل، عاطفه و جایگاه آدمی در حوزههای جامعه شناسی و روان شناختی در کجای منظومه هستی قرار دارد؟!

به راستی شاعر از دنیای شاعرانه و شخصیاش چگونه سخن میگوید؟!

گفتم دوستت دارم

بر دامنه ایستاده بودیم 

باد داشت ما را میبرد 

و با هر قدم تار مویی از ما سفید میشد

ما دو نفر بودیم

و این بوسیدن را سخت تر میکرد

قله آن قدر بالا بود

که به برگشتن امیدی نداشتیم...

(باد ما را خواهد برد ص ۳۲)

شاعر در صید واژه ها با استمرار و بیداری شاعرانه ای مدام به سادگی و گاه همراه با سهل و ممتنع در این مجموعه سعی دارد از خانه تا کوچه، از خیابان تا حادثه و صدای زنی از املاک پسیان تا باجه تلفن و از پس واقعیت ها به شکار مکان ها، حیوانات، طبیعت، موسیقی و آدم ها بپردازد.

نقطه عزیمت وی از این نظر محل تأمل است

گفت میرود 

همه چیز را درست کند 

برگردد

وقتی آمد دیگر چیزی نمانده بود 

عقربهها دیوار را نشان میدادند 

دیوار پنجره را نشان میداد

و پنجره آدمهایی که میرفتند 

چیزی را درست کنند برگردند.

شاعر در بازاندیشی و روایت وقایع از چشم انداز بسیار درخشانی برخوردار است و دامنه حیات آدمی دلواپسی ها، فضاها و روابط انسانی را به زبانی ساده و سیال بیان میکند و به شیوهای خاص سطرها را به

خدمت میگیرد  تا بتواند از همه فرصتهای زیستن سخن بگوید.

دلم تنگ میشود برای تو 

مرگ فرصت صاف کردن خیلی چیزها را گرفت 

صاف کردن حساب 

و روتختی سرمه ای بعد از آن خواب کوتاه 

از فردا نام من را از روزنامه ها بگیر

به سردخانهها بده

(به آهستگی / ص ۷۱)

در این فرصت فراهم بهتر است اشاره داشته باشیم به معرفی پایان کتاب از شاعر «او در خانوادهای به دنیا آمده که سابقه طولانی در فعالیتهای هنری از جمله فیلمسازی و مستندسازی دارند. همین نکته باعث شد زندگی وی از همان کودکی به هنر آغشته باشد. آغشتگی توامان به ادبیات و سينما.» (ص ۹۱)

و اما دو نکته دیگر عناوین اشعار و طراحی جلد که به نظر چندان روزآمد و نزدیک به هدف شاعر نیست. اسامی شعرها که به گفته شاعر برگرفته از فیلمهایی از سینمای ایران و جهان است که این مورد هم شاید چندان محل تأمل نباشد؛ زیرا آگاهی از اکثر فیلم ها برای همگان امکان ندارد، این گزینش شاید تزیینی و نمادین است و ممکن است چندان رابطه مستقیمی با اشعار و موضوعات فیلم ها نداشته باشد. سخن آخر اینکه مجموعه دریای تهران ماهی ندارد. به عنوان نخستین کار شعری حانیه فراهانی مجموعه ای زیبا، ستودنی و قابل قبول است.

اتمام یادداشت/