در آستانه کنگره بین المللی محتشم؛-یادداشتی از دکتر سید عبدالحمید ضیائی-اختصاصی تارنا

نخستین کنگره بین‌المللی محتشم کاشانی در محورهای کاشان، محتشم، زندگی و اندیشه او، هنرهای آیینی و... اسفند ماه امسال در کاشان برگزار خواهد شد.   این کنگره با همکاری برخی از اعضای نهادهای علمی کشور از جمله فرهنگستان زبان و ادب فارسی، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، روسای دانشگاه های تهران، اصفهان، مشهد، تبریز، سمنان، کاشان و همدان شکل گرفته است و تعداد زیادی از شاعران نام آشنای کشور در این کنگره حضور دارند و به شعرخوانی می‌پردازند.   سیدعبدالحمید ضیایی، دکترای مطالعات عرفان تطبیقی از آکادمی علوم مسکو، مدیر پیشین خانه فرهنگ ایران در دهلی نو (کشور هند)، پژوهشگر فلسفه غرب، ادبیات تطبیقی و مطالعات عرفانی یادداشتی در خصوص محتشم کاشانی و ترکیب بند معروفش را در اختیار تارنا قرار داده است:   بررسی تطبیقی دو شاهکار منظوم عاشورایی : ۱- ترکیب بند محتشم کاشانی این مرثیه، بسیار استادانه و زیبا سروده شده است و برخى از ادبا، این ترکیب‏بند را «جاودانه‏ترین سوگچامه تاریخ نظم هزار ساله پارسى» به شمار آورده ‏اند. به عقیده محققان و منقتدان ادبى «سروده والاى او (محتشم) هرگز مشمول گذشت روزگاران نشده است و مثل اصل مصیبت عظیم و بی ‏مانند حضرت سیدالشهداء به مرور سالیان هیچ‏گاه کهنگى نپذیرفته و هر روز در تجدد و تازگى بوده است». استقبال ده‌ها شاعر بعد از محتشم تا زمان حاضر از ترکیب بند غرا و رسای او،نشانه مقبولیت، اهمیت و اثرگذاری خاص این شاعر بر متأخران است. کتیبه‌های منقش به ترکیب بند معروف این شاعر بلند آوازه در هیبت بیرق‌های سرخ و سیاه، مهم ترین نماد قبول عام این اثربوده است. در ابتداى این ترکیب‏بند، محتشم با تجاهل العارفى زیبا و سپس به واسطه صنعت براعت استهلال، با به دست دادن شمه‏اى از واقعه، از داستان غم‏انگیز بلندى پرده برمى‏گیرد. استفاده از آیات و روایات و تلمیحات مذهبى و دینى در این ترکیب‏بند به وفور انجام شده است. استفاده از صناعات لفظى و ادبى، بخصوص واج‏آرایى (آلیتراسیون)، تناسب، جناس (در انواع متنوع آن)، صنعت تشخیص، اغراق، استعاره و کنایه... نیز از جمله اوصاف و امتیازات ترکیب‏بند او به شمار مى‏رود. در شاهکار محتشم، نوع نگاه شاعر و زاویه دید او متغیر است و به صورت سیرى از عالم خاک و نباتات تا عالم اعلى و حتى تا ذات خداوند ادامه می‌یابد که محتشم با رعایت ادب شرعى، به طرزى بدیع و شگفت این مسأله را چنین زیبا مطرح کرده است: کرد این خیال، و همِ غلط کار، کان غبار/ تا دامن جلال جهان آفرین رسید هست از ملال گرچه برى، ذات ذوالجلال/‏ او دردل است وهیچ دلى نیست بی ‏ملال.. با این همه در شعر محتشم، نکته‌ها و نقطه‌های دل آزاری نیز دیده می‌شود که از آن جمله می‌توان به باور - داشتِ محتشم به جبری بودن حادثه ی عاشورا اشاره کرد، علاوه بر این محتشم چرخ را مسبب و باعث حدوث واقعه ی عاشورا می‌داند و فقط در یک بیت! به مسأله و فلسفه ی عقوبت مخالفان امام (ع) پرداخته است .   ۲- گنجینه اسرار عمان سامانى یکى از شاهکارهاى ادبیات عاشورایى، مثنوى گرانسنگ گنیجینه اسرار، اثر تاج‏الشعراء میرزا نورالله عمان سامانى است، مرثیه‏اى حماسى و عرفانى در بیان رموز و لطایف عارفانه حادثه کربلا، که به تعبیر مرحوم جلال‏الدین همایى در مقدمه مخزن‏الدرر عمان، اگر او اشعارى بجز گنجینه اسرار هم نداشت، در موفقیت او تردیدى نبود. این مثنوى ارجمند 812 بیت است و در سال 1355 تدوین شده است. به حق باید گنجینه اسرار را نقطه عطفى در تاریخ ادبیات‏ عاشورایى تلقى کرد. شروع مثنوى با مقدمه‏اى عرفانى و مسجع است در تحمید بارى تعالى: «معشوق مطلقى را حمد و ستایش سزاست - جل جلاله - که تمام موجودات عاشق و مقید اویند، همه راه اوست مى‏پویند و وصل اوست می ‏جویند و حمد اوست مى‏گویند...». مقدمه کتاب از لحاظ صناعات و زیبایی ‏هاى ادبى قابل قیاس با متون‏ مطرح ادبى و عرفانى است. البته تأثیر گلستان سعدى در جاى جاى آن مشهود و محسوس است. این مثنوى به قسمتهاى مختلف منقسم است و هر فصل با مقدمه و معرفى کوتاهى با جمله «در بیان...» آغاز مى‏گردد. فصل اول در بیان تجلى است و شروع آن ابیاتى سخت آشنا و زیبا که ترنم موزونى بر لبان شیفتگان عرفان است: کیست این پنهان مرا در جان و تن‏ / کز زبان من همی گوید سخن‏ اینکه گوید از لب من راز کیست؟ / بنگرید این صاحب آواز کیست‏ در من این سان خودنمایى مى‏کند/ ادعاى آشنایى می ‏کند کیست این گویا و شنوا در تنم‏ ؟/ باورم یا رب نیاید کاین منم‏... عمان سامانى با مقدمه‌ای عرفانى، وارد قضیه عاشورا مى‏شود. جام شرابی تابسوز و مردافکن در میانه ی بزم نهاده اند و حریفی خوش و سرمست می‌طلبند تا جرعه‌ای از جام بلا/ولا را بنوشد، وی باز به قصه پیامبران برمى‏گردد و حکایت بلایاى مقربان بزم را مى‏گوید، حکایت آدم و نوح و ایوب و خلیل و یونس و یوسف و یعقوب و موسى و عیسى و احمد(ص) و مرتضى(ع) و امام حسن مجتبى(ع). مجتبى زان باده تا سرمست گشت شد/ دلش خون و فرود آمد به طشت‏ عمان به نام حضرت سیدالشهداء(ع) که مى‏رسد، از خود بیخود مى‏شود و از غیرت نمی تواند نام او را بر زبان آرد. وى خود را غرقه در دریاى خون می بیند. چرا که آن «سخنگوى از لب خود» را یافته است: شوخ شیرین مشرب من کیستى؟ / اى سخن‏گوى از لب من کیستى!‏ عمان این مى پرمشعله را سوزاننده مشغله عارفان مى‏داند، شرابى که رهروان از آن مستی ها خواهند کرد. فصول بعد، شرح برخى صحنه‏هاى عاشورا و تأویلهاى عرفانى مستفاد از آن است. این تأویلها بخصوص در بیان داستان حزین یزید ریاحى و سقای کربلا سخت شنیدنى و دلکش است. عمان، سیدالشهداء(ع) را بحر محیط مى‏داند و با عتابى لطف‏آمیز، خطاب به علمدار عاشورا مى‏سراید: اى ز شط سوى محیط آورده آب‏/ آب   خود را ریختى، واپس شتاب‏ آب آرى سوى بحر موج‏خیز/ بیش از این آبت مریز، آبت بریز! نکته جالب توجه این که عمان از فروغلطیدن به ورطه اتحاد و دام حلول به شدت مى‏پرهیزد و یادآورى مى‏کند که اتحاد ائمه و ذات الوهیت، نسبتى با آراء موهن و مردود پاره‏اى از غلات ندارد و چیزى شبیه نسبت آهن و آتش است. حق همى‏داند که غالى نیستم / اشعرى و اعتزالى نیستم اتحادى و حلولى نیستم/ فارغ از اقوار بى‏معنى ستم پرسش مهمی که در نقد شعر عمان به ذهن متبادر می‌شود این است که آیا دیدگاه و رویکرد عرفانی به واقعه ی عاشورا، علیرغم دل انگیزی و هوشربایی خاص خود،به نوعی غفلت از وجوه زمینی و انسانی واقعه ی عاشورا منجر نخواهد شد ؟ و آیا چنین رویکردی راه را برای ورود تحریفات به فرهنگ عاشورا هموار نمی کند ؟ به عنوان نمونه یکى از قضایایى که در حادثه کربلا از نگاه صاحب‏نظران تحریف و برساخته و قضیه جعلى محسوب است،قضیه عروسى و دامادى قاسم است که مورخان و پژوهشگران عاشورایى به شدت این مسأله را مورد انتقاد قرار داده و معتقدند که عروسى قاسم جزو تحریفات عاشورا است. اما در گنجینه اسرار این واقعه آمده است و از آن استفاده عرفانى شده است! آرزو را ترک گفتن خوشتر است/ ‏با عروس مرگ خفتن خوشتر است‏ کى خضاب دستتان باشد صواب / ‏دست عاشق را زخون باید خضاب       در ادامه به بررسی رزومه دکتر سیدعبدالحمید ضیایی و کتاب های منتشر شده اش می‌پردازیم: بودیسم و صوفیسم ،جامعه شناسی تحریفات عاشورا، در تناسخ کلمات، کتاب تردید، در ازدحام تنهایان، لیلی های لیبرال، در غیاب عقل، عاشقانه های یک یاغی، تصحیح منظومه ی کهن و حماسی رامایانا، همین معجزه های معمولی آثار تالیف و منتشر شده دکتر ضیایی است و آثاری چون فلسفه ی ادبیات(سه مجلد،  بصیرت های بیهوده، شرح مشکلات فلسفی شعر بیدل دهلوی، عارفان علیه عرفان( گزارش تاریخی جدال های درون فرقه ای عارفان و صوفیان بغداد و خراسان) را نیز در دست انتشار دارند.   لازم به ذکر است که این کنگره بین المللی 13، 14 و 15 اسفندماه با حضور شاعران، اساتید دانشگاه های کشور، مقامات مسئول و علاقمندان به شعر و ادبیات در شهر کاشان برگزار خواهد شد. علاقمندان برای کسب اطلاعات بیشتر و اطلاع از دیگر برنامه های این کنگره سه روزه به کانال تلگرام  مراجعه نمایند.   خبرهای تکمیلی متعاقبا اعلام خواهد شد.